Literair vernieuwend en maatschappelijk blijvend relevant
Een paar dagen geleden kwam in het nieuws dat 51 Mexicanen waren bezweken aan oververhitting in de laadruimte van een vrachtwagen bij de Texaanse grens. Schokkende beelden van verbrande lichamen maar helaas is dit niets nieuws. Al vele decennia komen vluchtelingen om in hun wanhopige pogingen grenzen over te steken op zoek naar een beter leven. Kanafani maakte hier al literatuur van in 1962. Zijn novelle, vertaald als Mannen in de Zon waarin drie mannen omkomen in een bloedhete tankwagen, eindigt met de vraag: Waarom? Waarom? Waarom? Die vraag betreft niet alleen het droevig lot van talloze vluchtelingen die zijn overgeleverd aan mensensmokkelaars maar ook de achterliggende vraag waarom zoveel mensen geen waardig bestaan kunnen opbouwen in hun eigen land en worden opgejaagd en uitgebuit in een geglobaliseerde kapitalistische wereld.
Ghassan Kanafani, docent, schrijver, journalist en woordvoerder is deze week 50 jaar dood. Op 8 juli maakte een autobom, geplaatst door de Israëlische Mossad, een eind aan zijn leven en aan dat van zijn nichtje Lamies die bij hem in de auto zat. Van de auto en de inzittenden bleven slechts brokstukken over. Hoewel Kanafani maar 36 jaar werd, liet hij een indrukwekkende hoeveelheid geschreven tekst achter. Dit artikel belicht de literaire en maatschappelijke waarde van zijn literaire productie: korte verhalen en novellen. Teksten die na ruim 50 jaar actueler zijn dan ooit.
Literaire vernieuwer
Kanafani werd in 1936 geboren in Akka, zijn vader was advocaat en het gezin hoorde tot de middenklasse. De ouders stuurden hun kinderen naar een Franse katholieke school in Jaffa vanwege de kwaliteit van het Europese missie-onderwijs. Ironisch genoeg leerde Ghassan daardoor niet zo goed Arabisch schrijven. Literatuur, voornamelijk poëzie, werd in die tijd geschreven in het klassiek Arabisch, een verheven en bloemrijke taal die ver af stond van de Palestijnse spreektaal. De schrijver maakte van de nood een deugd en gebruikte de spreektaal in zijn verhalen. Die gingen immers over de ervaringen, emoties en belevenissen van eenvoudige mensen. Bovendien gebruikte Kanafani veel dialoog en daar leende de spreektaal, vaak fonetisch geschreven, zich uitstekend voor.
In 1948 vluchtte het gezin uit Akka naar Damascus en daar haalde Ghassan een lerarenbevoegdheid. Hij ging werken als leraar op UNRWA-scholen en kwam zo in contact met de kinderen in de vluchtelingenkampen. Zij werden vaak hoofdpersonen in zijn verhalen. De verteller stelde zich op als empathische observator die de levens van deze kinderen en hun families beschrijft in al hun veelzijdigheid: armoede en ellende maar ook overlevingskracht, moed, onhandigheid en kortzichtigheid. Bij Kanafani zijn personages nooit alleen helden of alleen slachtoffers, het zijn complexe karakters die ongevraagd zijn terecht gekomen in situaties van onrecht en uitzichtloosheid. De schrijver geeft een podium aan deze vluchtelingen en besteedt vooral liefdevolle aandacht aan de kinderen en de vrouwen. Hij geeft ze een naam (Oem Saad!) en een gezicht.
In de novelle All that’s left to You experimenteert de Palestijnse schrijver verder met literaire technieken door de begrippen Tijd en Woestijn als personages op te voeren. Bovendien gebruikt hij verschillende lettertypes om uiteenlopende verhaallijnen en contrasten te verduidelijken. De schrijver werkt bewust met het ritme in een vertelling, brengt vertraging en versnelling aan, beweging en stilstand. Hij experimenteert met manieren om de ordening van een tekst weer te doorbreken. Zo wil hij zijn lezers nog beter de ervaringen en de emoties van zijn personages laten meevoelen.
De literaire vernieuwing die we aan Kanafani te danken hebben, heeft dus betrekking op thematiek en taalgebruik. Zijn sterke en bondige korte verhalen en novellen gaven dit genre een boost. Gemarginaliseerde personages krijgen de hoofdrol en verbeelden onverwachte perspectieven op de werkelijkheid. Veelvuldig gebruik van spreektaal en dialoog geven de verhalen vaart, humor en levendigheid. En de ruimte voor emoties en zintuigelijke ervaringen (voelen, ruiken, proeven) maken de verhalen aangrijpend en invoelbaar, ook voor hedendaagse lezers.
Maatschappelijke relevantie
Kanafani als schrijver van de Palestijnse diaspora heeft altijd betoogd dat de literatuur voor hem de basis is geweest voor politieke actie. Alsof het in taal vatten van emoties en ervaringen pas echt duidelijk maakt wat Palestijnen moeten doormaken en het effect dat dit op hun levens heeft. Taal werkt activerend voor de schrijver en kan dit ook doen voor lezers: het maakt de werkelijkheid zichtbaar en tastbaar en biedt opties om daarop te reageren.
Het werk van Kanafani draait steeds om de complexiteit van leven in diaspora. De personages die hij opvoert, vertonen een breed scala aan emoties van bitterheid, apathie, wraak, sluwheid, opportunisme tot verzet, verdriet en opofferingsgezindheid. Tegelijk zegt het feit dat zoveel Palestijnen al zo lang vluchteling zijn en velen zelfs verschillende keren zijn gevlucht, iets over een grotere maatschappelijke ordening waar historisch onrecht niet wordt hersteld en koloniale overwinnaars blijvend in het voordeel zijn. In Terug naar Haifa uit 1970, de laatste novelle die Kanafani zou publiceren, zegt vader Said: ‘the greatest crime any human being can commit, whoever he may be, is to believe even for one moment that the weakness and mistakes of others give him the right to exist at their expense and justify his own mistakes and crimes’.
Zo zijn de verhalen van Kanafani naast literair vernieuwend ook blijvend maatschappelijk relevant. Zijn personages houden lezers een spiegel voor, zij stellen morele en existentiële vragen. In welke wereld willen wij leven, welk onrecht en welke straffeloosheid accepteren wij, wanneer komen we in verzet? Het lezen van zijn werk bevordert ons inlevingsvermogen en ook ons engagement.
Vluchtelingen in de greep van mensensmokkelaars, vroegwijze kinderen in vluchtelingenkampen, moeders die hun kinderen proberen op te voeden in de meest precaire omstandigheden, jonge verzetsstrijders die hun leven riskeren, generaties die uit elkaar worden gedreven door oorlog en ballingschap. Dit zijn geen voorbeelden meer alleen van Palestijnse levens maar deze verhalen horen we ook van Syriërs, Irakezen, Afghanen, Oekraïners, Rohinya, Mexicanen, Aboriginals, Native Americans en vele andere slachtoffers van kolonialistisch geweld. De personages die Kanafani heeft geïntroduceerd in de literatuur zijn daar nooit meer uit verdwenen en de thema’s, vragen en dilemma’s die hij heeft opgeroepen, hebben in een wereld met 100 miljoen vluchtelingen niets aan actualiteit verloren.