Verval en levendigheid
Hoe zullen we Basra omschrijven? Verval waar de oude glorie nog in te herkennen is, en die daarom des te droeviger stemt. Oude kerken en moskeeen tegenover elkaar in dezelfde straat. Herenhuizen met shanasheel, de typerende houten erkers op de eerste en/of tweede verdieping van het pand – sommige gerestaureerd maar de meeste vervallen of op instorten. Een meanderende soek zonder bestrating, met van alle kanten geuren die om voorrang strijden: uitlaatgassen van brommertjes die tussen de mensen door rijden, kippenstront in het pluimveestraatje, het zuur van ingelegde olijven en augurken en wortels, de vleesgeur van geslachte schapen en geiten die worden uitgebeend, het zweet van de mensen die hun boodschappen aan het doen zijn, de kruiden en noten in open juten zakken. En denk dan bij elke geur aan een bijpassend geluid. En denk daarbij ook aan de mensen, ieder met hun eigen gezicht, hun eigen verhaal, hun eigen stem. Drie jongens willen heel graag op de foto, zodat er in Nederland nog aan ze gedacht wordt. Een groepje mannen speelt domino staande aan een hoge tafel die ze midden op straat tussen de kraampjes hebben gezet – kom, speel een rondje mee! Een slager poseert met een enorm mes en kijkt vragend: sta ik er mooi op? Het is van een indrukwekkendheid en levendigheid die laten zien dat het dagelijks leven altijd doorgaat, en dat de belangstellende vreemdeling hier altijd welkom is.
In een van de straatjes bekijken we de kerk van Sint Thomas, die ernstig aangetast is door vocht en grote scheuren in de muren heeft. Op het binnenplein voor de kerk hebben we een bijzondere ontmoeting. Een oude vrouw geeft ons water te drinken, en vertelt dat ze sinds 10 jaar daar op die binnenplaats woont. Ze komt uit Mosul, en toen IS daar in 2014 arriveerde moest ze vluchten om niet vermoord te worden. Ze kwam uiteindelijk in Basra terecht, omdat daar nog een kleine christelijke gemeenschap was. Totaal berooid trok ze in een leegstaand pandje dat tegen de ook toen al niet meer gebruikte kerk aan stond. Ze haalde het beeld van Sint Thomas uit de kerk en bouwde in de hoek van de binnenplaats eigenhandig een versierde en verlichte nis, waar ze de heilige nog dagelijks vereert.
Olievelden
De omgeving van Basra is een en al olievelden, en het is die bron van onze consumptiemaatschappij en welvaart waarom de VS zich al decennia met Irak bemoeid hebben en nog bemoeien. De inwoners van Basra hebben er op z’n zachtst gezegd niet veel baat bij. Bij elke oorlog ligt Basra in de frontlijn. Deze historische en tweede stad van Irak heeft de afgelopen vier decennia achtereenvolgens de Iran-Irak oorlog over zich heen gehad in de jaren 80, de eerste en tweede Golfoorlog met de VS in de jaren 90 en 2000 (na 9/11) en de aanvallen van Daesh (IS) van 2014 tot 2019. Dat is elk decennium een oorlog. Het is moeilijk te zeggen wat dit met een bevolking doet.
Dagelijks zorgt de olieproductie voor een enorme hoeveelheid vervuiling de lucht in die je overal in de stad ruikt en inademt. Kanker komt in Basra ruimschoots bovengemiddeld veel voor, en iedereen weet hoe dat komt. Dat maakt indruk als je op het dakterras van een hotel een hapje zit te eten, en de huizenhoge vlammen van het affakkelen overal aan de horizon ziet branden. En als ik volgende keer de tank van de auto vul zal die gedachte nog wel eens bij me opkomen.
Shatt al-Arab
De levensader van Basra is de Shatt al-Arab, de rivier die de verbinding is tussen de samengevloeide Eufraat en Tigris en de Arabisch Golf. In het centrum van Basra wandel je langs die rivier over de corniche, waar ballonnen en suikerspinnen verkocht worden voor de kinderen, waar professionele fotografen de families of de verloofde stelletjes op de gevoelige plaat vastleggen, waar ’s avonds overal kleurige verlichting is te zien, en waar langs de rand van de weg tientallen tentjes staan voor de versnaperingen en drankjes waar je behoefte aan krijgt als je daar rondslentert. Hier ben je sjiek of hip gekleed, want dit is de plek om naar anderen te kijken en om zelf gezien te worden. Mensen die veel langer en veel witter zijn dan de gemiddelde IrakeeI hebben extra bekijks…
Hier en daar steken nog stille getuigen van het geweld uit de recente geschiedenis boven het water van de rivier uit: de restanten van een opgeblazen brug, het wrak van een gekapseisd schip. Maar over de nieuwe bruggen raast het verkeer van de ene oever naar de andere: de mensen blijven onderweg.